Nazewnictwo.
Łacińska nazwa wilka afrykańskiego to canis lupaster (drugi człon może oznaczać „wilczy/wilkowaty”). Została nadana w 1832 r. przez dwóch uczonych – W.F. Hempricha i C.G. Ehrenberga.
Nazwa tego zwierzęcia zmieniała się ponieważ w XIX i XX wieku badacze mieli różne teorie na temat taksonomii tego psowatego. Dla jednych był gatunkiem szakala , a dla innych wilkiem szarym lub psem. W XXI wieku wiadomo że jest to osobny gatunek wilka. Rozwinięcie tematu jest w części o pochodzeniu (historii powstania) gatunku.
W języku angielskim ten psowaty nosi nazwę African wolf .
Budowa i wielkość ciała oraz cechy fizyczne.
W świecie wilków to średniej wielkości drapieżnik. Ciało dorosłego canis lupaster ma :
- długość do 120 cm.
- wysokość do 40 cm.
- całkowitą masę od 7 do 15 kg.
Wielkość osobnika zależy od płci, przynależności do podgatunku i indywidualnych cech fizycznych.
W stosunku do wielkości swojego ciała wilk afrykański ma długie uszy i pysk (który jest bardziej spiczasty niż u szakali) oraz krótki ogon mierzący 20 cm. Ten gatunek charakteryzuje również duża ostrość zębów.
Umaszczenie wilków z Afryki płn jest bardzo zróżnicowane. Kolor sierści każdego osobnika zależy od :
- przynależności do podgatunków
- pory roku
- indywidualnych cech.
U każdego afrykańskiego wilka białe owłosienie zauważymy wokół pyska, na gardle i brzuchu. Na łapach od strony wewnętrznej sierść jest jaśniejsza niż zewnętrznej. Na ogonie owłosienie jest najciemniejsze – oprócz ciemnych odcieni brązu są także czarne włosy, szczególnie na końcówce ogona. Reszta ciała pokryta jest mieszanką brązu, żółtego lub srebrnego i szarego.
Zróżnicowanie wewnątrz gatunku - podgatunki.
Kontynentalna populacja wilka afrykańskiego jest podzielona na podgatunki – każdy z nich odróżnia odcień sierści i wielkość ciała. Baza pokarmowa jest trochę inna dla każdego z podgatunków. Badacze zajmujący się podgatunkami są w stanie rozróżnić każdy z nich po wyciu.
Tereny występowania podgatunków pokrywają się przy sąsiadujących ziemiach co oznacza że dochodzi do krzyżowania się między nimi (np. wilki egipskie z wilkami algierskimi).
Obecnie sklasyfikowano ich sześć :
1. Wilk Egipski (canis lupaster lupaster).
Podgatunek charakteryzuje sierść będąca mieszanką czerni, szarości, żółci i czerwieni. Osobniki z tego podgatunku są największe z pośród wilków afrykańskich.
Oprócz Egiptu jego siedliską także w Libii i Mali. Podgatunek wkracza także do Algierii.
2. Wilk Algierski (canis lupaster algirensis).
Wilki afrykańskie z Algierii, Tunezji i Maroka wyróżniają trzy ciemne „pierścienie” wokół ogona. Osobniki tego podgatunku mają ciemniejsze futro i są wyraźnie mniejsze od tych z podgatunku egipskiego.
3. Wilk Senegalski (canis lupaster anthus).
Wilki senegalskie i egipskie są bardzo podobne do siebie z wyglądu. Wilki z Senegalu są jednak mniejsze od egipskich ale większe od algierskich.
4. Wilk z Serengeti (canis lupaster bea).
Wilki z Serengeti mają najjaśniejsze futro spośród wilków afrykańskich. Swoje siedliska mają w Kenii i Tanzanii.
5. Wilk Nubijski (canis lupaster soudanicus).
To dość specyficzny podgatunek wilka afrykańskiego – występuje głównie na terenie Sudanu. Ze względu na futro nazywany był również „pstrokatym” (Variegated wolf).
Budowa jego ciała może przypominać psa typu chart. Wilk nubijski ma większe uszy niż egipski, ale jest od niego mniejszy.
Ten podgatunek preferuje tereny skaliste, blisko gór.
6. Wilk Somalijski (canis lupaster riparius).
Żyjące na terenie Somalii, Etiopii i Erytrei wilki są najmniejsze spośród spośród afrykańskich. Dominującą barwą futra są odcienie żółtego (z niewielką domieszką czerni i szarości).
Ten podgatunek rywalizuje z wilkami etiopskimi.
Tereny występowania i siedlisk.
Obecnie występowanie gatunku obejmuje kilkanaście państw Afryki – śródziemnomorskie (Egipt, Libia, Tunezja, Algieria, Maroko) i szereg krajów od Oceanu Atlantyckiego po Indyjski (Sahara Zachodna, Senegal, Burkina Faso, Kamerun, Republika Środkowoafrykańska, Gwinea, Mali, Mauretania, Nigeria, Niger, Sudan Południowy i Północny, Czad, Tanzania, Kenia, Dżibuti, Erytrea, Somalia, Etiopia).
Afrykańskie wilki preferują tereny równin z niską trawą. Osobniki z tego gatunku można zauważyć przy brzegach morskich, nad rzekami (np. Nil), przy jeziorach (takich jak j. Wiktorii, j. Natron, j. Manyara, j. Nasser), blisko lasów, pól uprawnych i koło wzgórz. Wilcze rodziny można też zauważyć blisko góry Kilimandżaro.
W Tanzanii jest kilka parków narodowych i rezerwatów na terenie których można zobaczyć osobniki z tego gatunku wilka. Te miejsca to :
- Serengetii
- Maswa
- Arusha
- Ngorongoro.
Tereny łowne tych wilków są wielkości kilku km kw. i każdy dorosły osobnik broni agresywnie rodzinnej ziemi przed intruzami (niezależnie od tego jakiego gatunku jest nieproszony gość). Niektóre obserwacje wskazują że jeśli intruz jest tej samej płci co obrońca to walka jest bardziej brutalna niż w przypadku spotkania samiec-samica.
Baza pokarmowa
Afrykańskie wilki, podobnie jak inne psowate z rodzaju canis, (wilki, szakale, kojoty itp.) jedzą wiele gatunków zwierząt (stanowią większość pokarmu) i roślin.
Canis lupaster żywią się :
- małymi ssakami (etiopskie szczury, szczury trzcinowe, wiewiórki, zające),
- ssakami kopytne (gazele, dujkery, gnu),
- guźcami,
- małymi ptakami (frankoliny, dropie),
- płazami (jaszczurki, węże),
- zwierzętami hodowlanymi (owce, kozy, krowy),
- padliną,
- owadami i innym „robactwem” (koniki polne, termity, chrząszcze) a także ich larwami
- owocami.
Zdobywanie pokarmu.
Wilki z Afryki mają podobne metody zdobywania pożywienia jak inne psowate. Wykorzystują szczęki do zrywania owoców krzewów. Padlinę rozszarpują swoimi kłami i jeśli to konieczne przytrzymują przednimi łapami jedzone zwłoki.
Chrząszcze lub tzw. robaki wilki znajdują w odchodach dużych kopytnych. Natomiast termity i koniki polne łapią do pyska podczas lotu (z daleka może to wyglądać jakby wilk próbował ugryźć powietrze).
Techniki polowania różnią się w zależności od rodzaju i wielkości ofiary.
Płazy i gady afrykański wilk łapie w szczęki i potrząsa tymi małymi stworzeniami dopóki nie umrą. Jednak węże są zjadane żywcem niemal w całości. Małe ssaki również są uśmiercane poprzez potrząsanie.
Canis lupaster atakują w parze większe ssaki (nawet osobniki trzy razy większe od wilka). Najczęściej celem polowań jest młoda gazela. Zwierzę które nie zdoła się obronić lub uciec jest skazane na długą i bolesną śmierć. Wilki wgryzają w brzuch żyjącej ofiary starając się dotrzeć do wnętrzności.
Tryb życia.
Na wolności wilk afrykański żyje maksymalnie 8 lat. W porównaniu z innymi gatunkami wilków gatunek afrykański jest bardzo aktywny za dnia.
Rodzina.
Afrykańskie wilki łączą się w pary. Znajdują dogodny dla siebie teren i go oznaczają. Po wyznaczeniu terytorium rozpoczynają proces rozmnażania się.
Samica tego gatunku zachodzi w ciążę na okres 63 dni. Znajduje lub wykopuje norę by bezpiecznie w niej urodzić szczenięta. Szczenięta przychodzą na świat w miesiącach zimowych (między grudniem a styczniem). Po narodzinach młode przez pierwsze miesiące żywią się mlekiem matki z jej czterech strzyk przez 2 miesiące. W 4. miesiącu życia młode zaczynają się usamodzielniać.
Rodzinę tworzy ojciec i matka wraz z potomkami z kilku miotów. Starsze potomstwo pomaga rodzicom w pilnowaniu szczeniąt, strzeżenie rodzinnego terytorium i w zdobywaniu pożywienia. Wielkość rodziny oczywiście jest zależna od dostępu do pożywienia i innych lokalnych warunków. Do rzadkości należą rodziny liczące po kilkanaście dorosłych osobników.
Komunikacja
Wilki afrykańskie komunikują się podobnie jak inne gatunki wilków. Wykorzystują do tego mowę ciała i wydają dźwięki takie jak wycie czy warczenie.
Podczas witania się członków rodziny dochodzi do wzajemnego skubania okolic twarzy i szyi.
U Canis lupaster wycie jest trochę podobne do wycia psów domowych, ale badacze porównują wycie wilków afrykańskich do wycia wilków indyjskich (canis lupus pallipes). Wycie pełni te same funkcje jak u innych gatunków wilka – integracja z rodziną i ostrzeganie potencjalnych intruzów przed wtargnięciem na wilcze ziemie (warczenie jest już ostrzeżeniem bezpośrednim a nawet formą groźby).
Rywalizacja międzygatunkowa.
Wilki afrykańskie rywalizują z innymi drapieżnikami oraz padlinożercami. Walczą o tereny łowne i dostęp do dużej zwierzyny.
Wilki i szakale czaprakowe walczą ze sobą najczęściej o tereny łowne. Mimo wzajemnej wrogości starcia szakali i wilków należą do rzadkich sytuacji. Nie każde przypadkowe spotkanie kończy się starciem, raczej jest skuteczne odstraszenie intruza. Jednak jeśli dojdzie do walki to są one krwawe – giną dorosłe i młode osobniki, samce i samice.
Kaberu/wilk etiopski to inny poważny rywal. Kaberu (canis simensis) dominują nad canis lupaster i zmuszają przeciwnika do ustąpienia.
Historyczne opisy europejskich badaczy.
Jeszcze w starożytności Arystoteles pisał że w Egipcie są wilki ale są mniejsze od tych w Grecji.
Europejscy przyrodnicy (i niektórzy kolonizatorzy zaciekawieni afrykańską przyrodą) porównywali nowe gatunki do tych które znali ze swojego kontynentu.
Gatunek obecnie znany jako wilk afrykański był porównywany (szczególnie w XIX wieku) do szakala złocistego, wilka szarego, lub dzikiego psa.
Francuski zoolog F. Cuvier w 1820 r. na podstawie własnych badań stwierdził że afrykański wilkopodobny psowaty nie jest ani canis lupus ani canis aureus tylko osobnym gatunkiem który nazwał canis anthus.
G. J. Mivart w 1890 r. również uważał że afrykański wilk nie jest szakalem złocistym. Opisał tego psowatego w następujących słowach :
… jest kwestią dyskusyjną, czy szakal pospolity z Afryki Północnej powinien, czy też nie powinien być uważany za ten sam gatunek co szakal złocisty…
Z pewnością różnice w ubarwieniu, które istnieją między tymi formami, nie są tak duże, jak te, które występują między różnymi lokalnymi odmianami Canis lupus. Niemniej jednak jesteśmy skłonni … zachować odrębność szakali północnoafrykańskich i indyjskich …. Powodem, dla którego wolimy zachować ich tymczasową odrębność, jest to, że chociaż różnica między dwiema formami (afrykańską i indyjską) jest niewielka pod względem ubarwienia, to jednak wydaje się być bardzo stała. Spośród siedemnastu skór formy indyjskiej znaleźliśmy tylko jedną, która nie posiada głównej cechy, jaką jest różnica w odcieniu. Uszy są również stosunkowo krótsze niż u formy północnoafrykańskiej. Jest jednak jeszcze jedna cecha, do której przywiązujemy większą wagę. Niezależnie od tego, jak bardzo różne rasy wilków różnią się wielkością, nie udało nam się znaleźć żadnych stałych charakterystycznych cech w kształcie czaszki lub proporcjach płatów któregokolwiek z zębów. O ile udało nam się zaobserwować, takie różnice istnieją między szakalami indyjskimi i północnoafrykańskimi.
Jednak w tekstach Cuviera zauważono nieprawidłowości prawie 200 lat później.
Wprawdzie jeszcze w XXI wieku toczono dyskusje czy prawidłowa łacińska nazwa wilków afrykańskich to canis lupaster czy canis anthus. , ale w tym sporze przewagę zdobyła nazwa canis lupaster. Dlaczego ?
Otóż według analiz z 2017 roku ,dokonanych przez fińskich i norweskich naukowców, opis Cuviera dotyczy nie wilka a raczej zwierzęcia przypominającego szakala pręgowanego. W takim wypadku możliwości są dwie – albo pomylenie ze sobą dwóch gatunków przez francuskiego badacza albo on nieświadomie natknął się na nieznany nauce afrykańskiego gatunek psowatego.
IUCN/SSC Canid Specialist Group w 2019 r. zaleciło używanie nazwy Canis lupaster.
Ustalanie taksonomii gatunku w XX i XXI wieku.
Badania z drugiej połowy XX w., podczas których porównywano czaszki podgatunków wilka szarego (canis lupus) z czaszkami wilków afrykańskich (canis lupaster), spowodowały jeszcze większe wątpliwości co do tego że canis lupaster to gatunek szakala lub podgatunek szakala złocistego (canis aureus).
W 2011 roku badania nad kodem genetycznym wykazały że ten gatunek psowatego ma więcej cech wilka szarego niż szakala złocistego. Naukowcy przeprowadzający te badania zaproponowali by uznać afrykańskie wilki za podgatunek wilka szarego.
Badania opisano w artykule „Reviving the African Wolf Canis lupus lupaster in North and West Africa: A Mitochondrial Lineage Ranging More than 6,000 km Wide.”
W 2015 r. przeprowadzono kolejne badania genetyczne. Ich wyniki wskazywały na to że afrykański gatunek nie jest ani szakalem złocistym ani wilkiem szarym tylko osobnym gatunkiem wilka. Naukowcy ustalili że kod genetyczny wilka afrykańskiego zbyt różni się od DNA canis lupus by oba psowate zaliczyć do jednego gatunku. Równocześnie stwierdzono że temu gatunkowi wilka bliżej do wilka szarego, a nawet kojota (canis latrans) niż do szakala złocistego.
Szczegóły badań – „Genome-wide Evidence Reveals that African and Eurasian Golden Jackals Are Distinct Species.„
Pochodzenie gatunku.
Naukowcy badający wilki afrykańskie szacują że ten gatunek wilka powstał między 1,7 mln a 1 mln lat temu – w tym okresie oddzieliły się od Wilków z wczesnego plejstocenu (te prehistoryczne wilki bardzo różniły się od współczesnych wilków o czym napiszę wkrótce artykuł – są o tyle ważnym gatunkiem że to właśnie od nich wywodzą się wszystkie wilki, kojoty, szakale i dingo).
Według badań z 2015 r. (o których wspomniałem kilka akapitów wcześniej) canis lupaster pochodzi z tego samego kladu co wilk szary i kojot – oznacza to że na „drzewie” ewolucji rodzaju canis wszystkie wszystkie trzy gatunki są na jednej gałęzi.
Przybycie wilków do Afryki.
Pierwsze pokolenia wilków afrykańskich osiedliły się na Bliskim Wschodzie (w obszarze gdzie obecnie są państwa Izrael, Jordania i Arabia Saudyjska). Część z nich migrowała do Afryki poprzez połączenie lądowe, w miejscu gdzie powstał półwysep Synaj.
Na Bliskim Wschodzie i w Afryce Północnej przez setki tysięcy lat dochodziło do krzyżowania się wilków z Afryki z kilkoma gatunkami z rodzaju canis :
- z wilkami szarymi – canis lupus,
- z wilkami etiopskimi (nazywanymi także Kaberu) – canis simensis,
- z szakalami złocistymi – canis aureus.
Gdy psy udomowione dotarły do Afryki tysiące lat temu to zaczął się do dziś trwający proces hybrydyzacji z canis lupaster.
Hybrydyzacje a także warunki klimatyczne zajmowanych obszarów ukształtowały wilk afrykańskie dzisiaj widzimy.
Zakres ochrony w krajach Afryki.
Afrykański wilk to gatunek znajdujący się na Czerwonej liści organizacji IUCN jako niezagrożony.
Organizacja pozarządowa „WildCru” uruchomiła specjalny program ochrony pt. „Atlas Golden Wolf Project„. W ramach tego programu :
– przeprowadzane są badania nad zachowaniem tego gatunku w naturze,
– prowadzone są obserwacje dotyczące konfliktów między ludźmi i canis lupaster,
– analizy bieżącego statusu ochrony gatunku.
Materiały źródłowe.
1) „The behavior guide to African mammals: including hoofed mammals, carnivores, primates.” (publ. w 1992) – autor : R. D. Estes.
2) „Foraging ecology of African wolves (Canis lupaster) and its implications for the conservation of Ethiopian wolves (Canis simensis).” (publ. w 2019 r.) – autorzy : T. M. Gutema A. Atickem, D. Tsegaye A. Bekele, C. Sillero-Zubiri, J. Marino, M. Kasso, V. V. Venkataraman, P. J. Fashing, N. C. Stenseth.
3) „The Cryptic African Wolf: Canis aureus lupaster Is Not a Golden Jackal and Is Not Endemic to Egypt.” (publ. w 2011) – autorzy : E. K. Rueness, M. Gulbrandsen Asmyhr, C. Sillero-Zubiri, D. W Macdonald, A. Bekele, A. Atickem, N.Stenseth.
4) https://www.wildcru.org/research/atlas-golden-wolf-project/
